Neyin Yapılışı (Ney Açmak)

Ney yapmak yerine ‘ney açmak’ tabiri de kullanılmaktadır.

Ney, tek parça dokuz boğumlu bir kamışın içi boşaltılıp üzerine (biri arka kısmında) yedi adet delik (perde) açılması suretiyle yapılır. Sarı ve budaklı bir çeşit kamıştan elde edilen neyin ilk ve son boğumuna gümüş, altın veya pirinçten yapılan ve ‘parazvâne’ adı verilen bilezikler takılır. Üst ve alt parazvâne denilen bu madeni parçalar kamışın hassas bölgelerinde meydana gelebilecek çatlakları önlemek içindir. Ayrıca neye estetik güzellik katmak için boğum yerlerine genellikle gümüş, altın veya başka madenlerden yapılmış tel sarılabilir. Neyin ilk boğumu olan boğaz boğumuna ‘başpâre’ adı verilen, bazen de boynuzdan elde edilmiş, üflemeyi kolaylaştırıcı konik bir ağızlık takılır. Yapımında fildişi, şimşir, kehribar ve ceviz gibi sert ağaçların da kullanıldığı başpârelerde manda boynuzu tercih edilebilir. Neyin delikleri kızgın demirle veya özel bir keskiyle dairevi açı­lır.

Neyin yapılışı ile ilgili atölyemizde çekilen bir belgeseli izlemek için lütfen tıklayınız!

 

 

Neyin açılmasında iki ayrı metodun uygulanır. Bunlardan biri klasik metot, diğeri kaydırma metodudur. Klasik metotta açılacak ney çeşidine uygun bir kamışın içi boşaltılıp hazırlanarak önce o akordun rast (sol) sesine ayarlanır. Daha sonra ney boyu yirmi altı bölüme ayrılıp işaretlenir. Arkadaki delik 13/26 oranındaki noktaya açılır. Öndeki delikler de yukarıdan aşağıya 1 0/26’ya nevâ, 9/26’ya hicâz, 8/26’ya çargâh, 6/26’ya segâh, 5/26’ya kürdî, 4/26’ya dügâh isimleriyle anılan ses noktaları olarak açılır. Kaydırma metodu ise kamış yapısı ve boğumlarının elverişli olmadığı halde uygulanır. Bu metotta deliklerin merkezleri aşağıya veya yukarıya doğru kontrollü şekilde kaydırılır.

Ney Kamışları ve Özellikleri

Bu genel bilgileri verdikten sonra detaylı olarak ney yapımını inceleyelim. Ney açmaya öncelikli olarak neylik kamışı (arundo donax) adı verilen kamışlardan temin edilerek başlanır. Kamışlar genelde aralık, ocak ya da şubat aylarında kesilir. Kamışlar seçilirken yeterli olgunluğa ve kalınlığa ulaşıp ulaşmadığına bakılır. Kamışın olgunlaşma derecesi, budaklarından anlaşılır. Budak uzunluğu 8-10 cm ye ulaşan kamışlar, ney yapımı için ideal olgunluktadır. Ayrıca ideal kamışların özellikleri arasında boğumlarının sık ve boğum uzunluklarının birbirine yakın olması da sayılabilir. Bu açıdan en elverişli kamışlar genellikle Nil ve Asi nehirleri etrafında çıkmaktadır.

Ney, genellikle kamışın üst yarısının alt kısımlarından açılır. Sazlıktaki kamışın bu bölgesine bakılır ve istenilen mesafede (ney çeşidine göre) birbirine yakın uzunlukta 9 boğum varsa ve yaprak kökleri kurumuş ve yeterli kalınlıkta ise alttan ve üstten pay bırakarak kesilir kesildikten sonra ilk olarak dış yüzeyini kaplayan yaprakları ve budakları boğumların tam dibinden düzgünce kesilerek çıkarılır. Bu sırada kamışlar henüz çok taze olduğundan delinmemesine ve minesinin zedelenmemesine dikkat edilmelidir. Daha sonra birinci kurutma işlemine başlanır.

Ney Kamışlarının Kurutulması

Bu aşamadaki kamışlar, her iki taraftan hava alan havadar ama Güneş görmeyen bir ortamda iple bir yere asılarak yaklaşık 5 ay sararmaya bırakılır. İlk kurutma işleminin uzun tutulması, toplam kuruma süresini kısaltmakla beraber, kamışın kısa sürede çok su kaybetmesine sebep olacağından, tavsiye edilmez.

Bu işlemden sonra kamışlar ölçülüp işaretlenerek, ney yapılacak bölümleri ikişer boğum (yaklaşık 20-30 cm kadar) aşağıdan ve yukarıdan kesilip, ikinci kurutma işlemine geçilir. İkinci kurutma işlemi bu kez kapalı, ancak iki yönden rüzgar alabilen bir mekanda, kamışları herhangi bir yere dayamadan, kalın tarafı aşağıya gelecek şekilde, dik olarak serbestçe asarak bekletmek suretiyle uygulanır. Bu yöntemde kamışın tabii eğriliklerini yerçekiminin etkisiyle düzeltmek için alt ucuna bir ağırlık da bağlanabilir. Bu kurutma işlemi ise mekana ve iklim koşullarına göre 6-9 ay kadar sürmelidir.

Bazı ustalar farklı kurutma işlemleri yaparlar. Bazıları da zamandan kazanmak için fırınlayarak veya yakarak çok hızlı bir şekilde kuruturlar ya da kuru gibi gözükmesini sağlarlar ki bu neyin tınısı ve geleceği için çok yanlış bir işlemdir. Bu şekilde temizlenip, kurutulan kamışta hala eğrilikler varsa, kamış (en erken kesildikten bir yıl sonra olmak kaydıyla) sıcaklıkla muamele edilerek, doğrultma işlemi uygulanabilir. Kamış doğrultulurken ateşle direkt olarak temas ettirilmemeli, kamışın dış yüzeyinde yanıklara yol açılmamalıdır. Kamışın sıcaklıktan zarar görmemesi için doğrulturken üzerine yağ sürülmeli veya sıcaklık, kaynar su buharı olarak uygulanmalıdır.

Ney Uzunluğunun Ayarlanması

Bu işlemden sonra ney uzunluğu ayarlanır. Dışına hiçbir delik açılmayan kamış, aynı perdeleri kapalı ney gibi rast sesini vermelidir. Üstten ve alttan orantılı olarak milim milim kısaltarak rast sesini yakaladığımızda artık neyimizin boyu belli olmuştur. Örneğin kız neyde bu uzunluk kamış kalınlığına göre 68-72 cm’dir. İdeal kamışta her boğum 4 parmak uzunluğunda ilk ve son boğum ise yarım boğum uzunluğundadır ki böyle kamışa çok nadir rastlanır. Ama kamış uzunluğunu ayarlarken en üst boğumun yaklaşık yarım boğum olmasına özen gösterilmelidir (2 birimden kısa; 3 birimden uzun olmamalı). Bu boğuma ses kutusu denir ve neyin karakterini belirler.

Bu işlemden sonra kamışın yeniden ölçüsü alınarak, alt ve üst payları kesilip azaltılır. Daha sonra, dış kalınlığı ile alt ve üst uçlardaki et kalınlığı ölçülerek, her bir boğumun ayrı ayrı ortalama hacimleri hesaplanır. Kamışın kapalı olan boğum kapakları, bu hesaplamalar sonunda kurulan orantı doğrultusunda tespit edilen uygun kalınlıktaki elmas uçlu matkap tığlarıyla ve özel aparatlar yardımıyla tam merkezlerinden delinir.

Başpâre takılan ilk boğumun kapağı ise 8 mm’lik tığla ve yine özel bir aparat yardımıyla tam merkezinden delinir. Bütün bu hesaplama ve işlemlerde, ney yapımcısının mesleki deneyiminin büyük rolü vardır.

Başpâre ve Parazvânenin Takılması

Başpârenin takıldığı boğum (ses kutusu), ses rengini, tiz ve pest bölgelerdeki ses genişliğini oluşturan boğum olduğundan çok önemlidir. Bu sebeple başpâre ucundan boğum çizgisine kadar iki birimden kısa, üç birimden uzun olmamalıdır.

Boyunu belirlediğimiz kamışın uçlarına çatlamasını önlemek için parazvâne denilen metal yüzükler takılır. Bu parazvâneler gümüş, alpaka (Alman Gümüşü), pirinç, bakır gibi metallerden yapılır ve tınıyı bozmaması için 0,30 – 0,40 mm et kalınlığına sahip metallerden yapılmalıdır. Özellikle üst parazvânenin sesi tutmaması için mümkün olduğunca az metal kütlesinden yapılması önemlidir.

Parazvâneleri takılan kamışa artık, üflemeyi kolaylaştıran parça olan başpâre takılabilir (parazvâne takılmadan başpâre takılırsa kamışın çatlama ihtimali yüksektir buna dikkat edilmelidir). Başpârede en makbul malzeme ise belirli bir yaşa gelmiş manda boynuzudur. Manda boynuzu başpârenin kalitesini belirleyen en önemli etmenler, boynuzun 25 yaşlarında yani doğal ömrünün sonlarında ölmüş bir mandadan alınmış olması, yapısında çatlak ve kırık olmayacak şekilde sıkı olması ve ölçülere uygun olarak özenle hazırlanıp doğru şekilde cilalanmış olmasıdır. Lakin mandaların soyunun tükenmeye başlaması ve genç mandaların kesilmesi bu tip boynuzların bulunmasını zorlaştırmıştır. Bunun dışında fildişi, ahşap, plastik gibi malzemeler de kullanılmaktadır. Biz daha çok manda boynuzuna en yakın olduğunu düşündüğümüz delrin denilen sert plastik bir malzemeyi kullanıyoruz. Bu malzemenin en kalitelisini özel bir işlemden geçirerek boynuz kalitesine yaklaştırıp boynuza çok yakın bir tınıyı yakalayabiliyoruz.

Perdelerin Açılması

Artık perdeleri açma zamanı geldi. Bu konuda ustaların kullandığı çeşitli yöntemler olmakla beraber temel olarak neyin boyu hayali 26 eşit birime bölünüp alttan itibaren 4., 5., 6., 8., 9., 10. ve 13. birimlere perdeler küçük delikler halinde sırayla açılıp akort kontrolleri yapılır. Perdeler tizse aşağıya pest ise yukarıya doğru genişletilir. Dikkat edilmesi gereken bir husus; neyde alttan 3. delik segâh perdesine tekabül etmeli. Bunun için 1 koma daha pest yani çok az daha aşağıda açılmalıdır. Bir diğer önemli husus ise  arka delik (aşiran perdesi) 5. boğuma; 1. ve 2. delikler 6. boğuma;  3. ve 4. delikler  7. boğuma; 5. ve 6. delikler de 8. boğuma denk gelmeli ve perdeler boğum çizgilerine denk gelmemelidir. Aksi takdirde o kamıştan ney olmaz.

Tiz Pest Ayarlarının Yapılması

Eğer kamış tabiattan kesildiğinde ideal ölçülerde ise (böyle kamışlara binlerce kamışta bir tane rastlanmaktadır) delikler direkt olarak herhangi bir kaydırma yapmadan genişletilebilir. Tamamen ideal ölçüleri haiz olmayan bir kamışta delik yerlerinin hesaplanmasında 26 birimli klâsik sisteme ilâveten bazı kaydırmalar yapmak gerekir. Ney yapımcısı delik yerlerini tespit ederken kamışı inceleyip, meslekî birikimini kullanarak bazı kaydırmalar yapar. Bu kaydırmaların miktarı açılacak neyin çeşidine ve kamışın tabii özelliklerine göre değişim göstermektedir. Ney yapımcısı 8 mm olarak açtığı delikleri sonradan gerekli gördüğü takdirde genişletirken, gelişmiş bir frekans cihazının yardımıyla ve sürekli olarak kontrol ederek 2 mm ye kadar aşağıya veya yukarıya doğru kaydırabilir. Yukarıya doğru kaydırılan deliklerden çıkan perdeler tizleşecek, aşağıya doğru kaydırılan delikten çıkan perdeler ise pestleşecektir.

Bu işlemlerden sonra neyin alt ucu, aynı sesi veren kapalı ve açık pozisyonlar üflenip kontrol edilerek, gerekirse gerektiği kadar kısaltılır ve dengeye getirilir. Alt uç kısaldıkça kapalı pozisyonda üflenen Rast, Nevâ, Gerdâniye ve Tiz Nevâ perdeleri tizleşecektir.

Arka Yüzdeki Son Deliğin Açılması

Son olarak arka yüzdeki 13. birime (yani ney boyunun tam ortası merkez alınarak) son delik açılır. Bu delik de gerekirse 1-2 mm aşağıya veya yukarıya kaydırılabilir. Bu kaydırma işlemi frekans cihazıyla alt ve üst pozisyonlardan çıkarılan Acem perdesinin kontrolü ile yapılır.

Dolayısıyla kamışın alttan itibaren 2, 3 ve 4. boğumunun ön yüzünde 2’şer, 5. boğumunun arka yüzünde ise 1 delik bulunacaktır.

Tüm bu işlemlerden sonra ney, bâdem, susam veya parafin yağı gibi ince ve temiz bir yağla dolu yağlama tankına daldırılıp birkaç saat bekletilmek suretiyle yağlanır. Süzdürülen ney, temiz ve yumuşak bir bezle kurulanır.

Artık üflenmeye hazırdır.